بایوساید (Biocide) یا بیو ساید به هر ماده شیمیایی یا میکروارگانیسم طبیعی یا مصنوعی گفته می شود که قادر است موجودات زنده زیان آور (مانند باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها، جلبک ها، حشرات، حلزون ها، کرم ها و حتی برخی جانوران بزرگ تر مانند موش ها) را نابود کند، رشد یا فعالیت آنها را متوقف نماید یا به طور کلی از تکثیر و تأثیر مضر آنها جلوگیری کند.
Msds بایوساید بر اساس طیف اثر و هدف به انواع مختلفی تقسیم می شوند، از جمله:
محلول بایوساید در صنایع گوناگون مانند تصفیه آب، ضدعفونی کننده های پزشکی، مواد نگهدارنده محصولات آرایشی و بهداشتی، رنگ ها و پوشش ها، کشاورزی و دامپروری به کار می روند. بایوساید هر عامل فیزیکی یا شیمیایی است که موجودات زنده مضر را از بین می برد یا کنترل می کند.
سطوح عملکرد بیو سایدها در ضدعفونی پزشکی
سطح پایین (Low-level): فقط باکتری های رویشی، برخی ویروس های پوشینه دار و قارچ ها را می کشد (کوات ها، فنول ها).
سطح متوسط (Intermediate-level): + مایکوباکتریوم توبرکلوزیس و اکثر ویروس ها (الکل 70٪، یدوفورها).
سطح بالا (High-level): + اسپورها را در زمان طولانی می کشد یا غیرفعال می کند (گلوتارآلدئید، OPA، پراکسید هیدروژن).
استرون (Sterilant): اسپورها را در زمان کوتاه نابود می کند (اسپوری ساید واقعی).
به طور خلاصه، هر بایوسایدی که موجود زنده مضر را نابود کند، رشدش را متوقف کند یا اثرات زیان بار آن را خنثی کند، در یکی از دسته های بالا قرار می گیرد. انتخاب نوع بایوساید به هدف کاربرد (ضدعفونی، نگهدارنده، کشاورزی، تصفیه آب و …) بستگی دارد.
| دسته بندی | نام رایج | نام شیمیایی دقیق (IUPAC) | فرمول شیمیایی | CAS Number |
| اکسیدکننده ها | هیپوکلریت سدیم (وایتکس) | Sodium hypochlorite | NaOCl | 7681-52-9 |
| اکسیدکننده ها | هیپوکلریت کلسیم (پودر کلر) | Calcium hypochlorite | Ca(OCl)₂ | 7778-54-3 |
| اکسیدکننده ها | کلر دی اکسید | Chlorine dioxide | ClO₂ | 10049-04-4 |
| اکسیدکننده ها | پراکسید هیدروژن | Hydrogen peroxide | H₂O₂ | 7722-84-1 |
| اکسیدکننده ها | اسید پرک استیک | Peracetic acid | CH₃CO₃H | 79-21-0 |
| اکسیدکننده ها | اوزون | Ozone | O₃ | 10028-15-6 |
| آلدییدها | گلوتارآلدئید | Glutaraldehyde | C₅H₈O₂ | 111-30-8 |
| آلدییدها | ارتو-فتالآلدئید (OPA) | o-Phthalaldehyde | C₈H₆O₂ | 643-79-8 |
| آلدییدها | فرمالدئید | Formaldehyde | CH₂O | 50-00-0 |
| کوات ها (QACs) | بنزآلکونیوم کلراید (BAC) | Alkyldimethylbenzylammonium chloride | C₆H₅CH₂N(CH₃)₂RCl (R=C₈H₁₇ تا C₁₈H₃₇) | 8001-54-5 |
| کوات ها (QACs) | دی دسیل دی متیل آمونیوم کلراید (DDAC) | Didecyldimethylammonium | Cl⁻[(C₁₀H₂₁)₂N(CH₃)₂]⁺ | 7173-51-5 |
| بیگوانیدها | کلرهگزیدین گلوکونات | Chlorhexidine digluconate | C₂₂H₃₀Cl₂N₁₀ · 2C₆H₁₂O₇ | 18472-51-0 |
| بیگوانیدها | پلی هگزامتیلن بیگوانید (PHMB) | Polyhexamethylene biguanide | (C₈H₁₇N₅)N | 27083-27-8 /32289-58-0 |
| ایزوتیازولینون ها | CMIT/MIT 5-کلرو-2-متیل-4-ایزوتیازولین-3-اون + 2-متیل-4-ایزوتیازولین-3-اون (کاتون) | 5-Chloro-2-methyl-4-isothiazolin-3-one + 2-Methyl-4-isothiazolin-3-one | C₄H₄ClNOS + C₄H₅NOS | 26172-55-4 / 2682-20-4 |
| ایزوتیازولینون ها | BIT | 1,2-Benzisothiazolin-3-one | C₇H₅NOS | 2634-33-5 |
| ایزوتیازولینون ها | OIT | 2-n-Octyl-4-isothiazolin-3-one | C₁₁H₁₉NOS | 26530-20-1 |
| فنولیک | فنوکسی اتانول | Phenoxyethanol | C₈H₁₀O₂ | 122-99-6 |
| فلزات | زینک پیریتیون | Zinc pyrithione | C₁₀H₈N₂O₂S₂Zn | 13463-41-7 |
| صنعت نفت | THPS | Tetrakis(hydroxymethyl)phosphonium sulfate | [(HOCH₂)₄P]₂SO₄ | 55566-30-8 |
انواع بایوساید بر اساس هدف و کاربرد بایوسایدها بر اساس موجود زنده ای که هدف قرار می دهند، به گروه های اصلی زیر تقسیم می شوند.
1. بایوساید باکتریسید (Bactericide)
موادی که مستقیماً باعث مرگ باکتری های رویشی (vegetative)، تخریب دیواره سلولی، دناتوره کردن پروتئین ها یا اختلال در متابولیسم می شوند.
هیپوکلریت سدیم (وایتکس)، گلوتارآلدئید، پراکسید هیدروژن، الکل 70–90٪، ترکیبات آمونیوم چهارتایی نسل 3 و 4، نانو ذرات نقره از این دسته هستند.
2. بایوساید باکتری استات (Bacteriostatic)
فقط رشد و تقسیم سلولی باکتری را متوقف می کنند؛ اگر ماده حذف شود باکتری دوباره رشد می کند. تتراسایکلین، اریترومایسین، سولفونامیدها، کلرهگزیدین در غلظت پایین، اسید سوربیک، نایسین (در صنایع غذایی).
3. بایوساید فانگیسید / قارچ کش (Fungicide)
دو زیرگروه:
4. بایوساید آلجی ساید (Algicide)
مخصوص جلبک های سبز، آبی-سبز و دیاتومه ها.
پرکاربردترین ها:
سولفات مس (Copper sulfate)
کواترنری آمونیوم های پلیمری (Polyquat)
پراکسید هیدروژن + اسید پرکاستیک
تربوتیل آزین، سیمازین، دیورون (در کشاورزی هم استفاده می شود).
5. بایوساید ویروس کش (Virucide)
به دو دسته تقسیم می شوند:
علیه ویروس های پوشینه دار (enveloped): اکثر ضدعفونی کننده ها (الکل، کوات ها، کلر)
علیه ویروس های بدون پوشینه (non-enveloped) مانند نوروویروس، روتاویروس، آدنوویروس و پلیوویروس: فقط مواد قوی مثل هیپوکلریت 5000 ppm، پراکسید هیدروژن 7٪، اسید پرکاستیک، اوزون.
6. بایوساید اسپوروساید (Sporicide)
بالاترین سطح بایوساید؛ اسپورهای باسیلوس و کلستریدیوم را نابود می کند.
مواد تأییدشده:
گلوتارآلدئید 2٪ (حداقل 10 ساعت)
اسید پرکاستیک 0.2–0.35٪
پراکسید هیدروژن 7.5٪ یا پلاسما
کلر دیاکسید 1000 ppm
اوزون محلول در آب.
7. بایوساید اینسکتی ساید (Insecticide)
مهم ترین گروه های شیمیایی:
8. بایوساید آکاریساید (Acaricide)
مخصوص کنه ها و مایت ها (تفاوت شیمیایی و فیزیولوژیک با حشرات).
شامل: آبامکتین، اسپیرودیکلوفن، هگزاتیازوکس، پروپارژیت، کلوفنتزین.
9. بایوساید مولوسکوساید (Molluscicide)
دو کاربرد اصلی: کشاورزی (حلزون و راب) و بهداشت عمومی (کنترل شیستوزومیاز).
10. بایوساید رودنتی ساید (Rodenticide)
دو نسل اصلی:
11. بایوساید آویساید (Avicide)
بسیار محدود و تحت نظارت شدید محیط زیست.
مهم ترین ماده مجاز: ۴-آمینوپیریدین (Avitrol) – باعث رفتار غیرعادی پرنده شده و بقیه گله را فراری می دهد؛ مستقیماً نمی کشد.
12. بایوساید نماتیسید (Nematicide)
به شدت سمی و در بسیاری کشورها محدود شده اند.
13. بایوساید هربی ساید (Herbicide)
هرچند گاهی جدا دسته بندی می شود، اما از نظر تعریف دقیق جزو بایوسایدها است.
مهمترین گروه ها:
گلیفوسیت (راندآپ)
2,4-D و دی کامبا
آترازین
پاراکوات (بسیار سمی و در بسیاری کشورها ممنوع)
گلوفوسینات، ایمازتاپیر.
دسته بندی کامل و دقیق بایوسایدها بر اساس نوع ماده شیمیایی ارائه شده است:
1. بایوسایدهای اکسیدکننده (Oxidizing biocides) : اکسیداسیون شدید پروتئین ها، لیپیدها و DNA → تخریب سریع است. کاربرد اصلی بایوساید تصفیه آب، ضدعفونی سطوح بیمارستان، استخر، صنایع لبنی است.
شامل:
هیپوکلریت سدیم/کلسیم (وایتکس، پودر کلر استخر)
کلر دیاکسید (ClO₂)
اوزون (O₃)
پراکسید هیدروژن (H₂O₂) و اسید پرکاستیک
پرمنگنات پتاسیم، بروم و ترکیبات برمینه
2. بایوساید آلدییدها (Aldehyde-based biocides) : آلکیلاسیون پروتئین ها و اسیدهای نوکلئیک است. کاربرد اصلی آن استریلیزاسیون تجهیزات پزشکی حساس به حرارت، ضدعفونی سطح بالا است.
شامل:
گلوتارآلدئید 2٪ (سایدکس)
ارتو-فتالآلدئید (OPA)
فرمالدئید و فرمالین
3. ترکیبات آمونیوم چهارتایی – کوات ها (Quaternary ammonium compounds – QACs): تخریب غشای سلولی و دناتوره کردن پروتئین است. نسل های آن نسل 1 تا 5 (نسل 4 و 5 علیه ویروس های بدون پوشینه هم مؤثرند. کاربرد آن ضدعفونی سطوح، نگهدارنده آرایشی، تصفیه آب استخر، ضدعفونی دامداری است.
شامل:
بنزالکونیوم کلراید (BAC)
دی دسیل دی متیل آمونیوم کلراید (DDAC)
پلی هگزامتیلن بیگوانید (PHMB)
4. بایوساید بیگوانیدها (Biguanides) : مشابه کوات ها اما با زنجیره بلندتر هستند. اثر ماندگار تا 6 ساعت روی پوست دارند اما علیه اسپور و مایکوباکتریوم ضعیف عمل می کنند. کاربرد آنها ضدعفونی پوست و مخاط، لنز تماسی، استخر (باکواسید) است.
شامل:
کلرهگزیدین گلوکونات (2٪ و 0.12٪)
پلی هگزامتیلن بیگوانید (PHMB)
5. الکل ها (Alcohols): دناتوره کردن پروتئین و حل کردن غش. سرعت بسیار بالا (15–30 ثانیه) دارند اما تبخیر سریع، بدون اثر ماندگار، غیراسپورکش، اشتعالپذیر هستند. کاربرد آنها ضدعفونی دست و سطوح و سریع الاثر بودن است.
شامل:
اتانول 60–90٪، ایزوپروپانول 70٪، الکل پزشکی
6. ترکیبات فنولیک (Phenolics) : اختلال در غشا و دناتوره کردن آنزیم ه. اثر ماندگار دارند اما برای محیط زیست سمی و جاذب از پوست هستند و برای ضدعفونی بیمارستان کاربرد دارند.
شامل:
تری کلوزان (ممنوع در بسیاری کشورها)
هگزاکلروفن، ارتو-فنیل فنول (Lysol قدیمی)
7. بایوساید ایزوتیازولینون ها (Isothiazolinones): واکنش با گروه های تیول (-SH) در پروتئین. غلظت بسیار پایینی (چند ppm) و طیف وسیع دارند. کاربرد اصلی آنها نگهدارنده رنگ، چسب، محصولات آرایشی، مایع خنک کننده صنعتی
شامل:
CMIT/MIT (کاتون Kathon CG)
MIT، BIT، OIT
8. بایوساید هالوژن دارها (Halogenated compounds غیر از کلر و آلدیید)
یدوفورها (بتادین، پوویدون-آیودین)
ترکیبات برمینه (BCDMH در قرص استخر)
تری کلوزان و تری کلوکاربان (در حال حذف جهانی)
9. فلزات سنگین و نانوذرات فلزی : اتصال به گروه های تیول و اختلال در آنزیم ها. کاربرد آنها کاتدهای ضدخزه کشتی، بانداژهای ضدمیکروبی و رنگ های ضدکپک است.
شامل:
نانوذرات نقره و یون نقره
سولفات مس و اکسید مس
ترکیبات روی (زینک پیریتیون)
10. بایوسایدهای طبیعی و سبز (جدید و در حال رشد)
اسانس های گیاهی (تیمول، کارواکرول، سینئول)
اسیدهای آلی (لاکتیک، اسید سیتریک، سوربیک)
باکتریوسین ها (نایسین، پدیوسین)
انزیم ها (لیزوزیم، لاکتوپراکسیداز)
فاژتراپی و قارچ های آنتاگونیست
این 10 گروه تقریباً 99٪ بایوسایدهای تجاری موجود در جهان را پوشش می دهند.
1. کاربرد بایوساید تصفیه آب و ضدعفونی آب (بزرگ ترین مصرف کننده بایوساید در جهان)
در تصفیه آب (آشامیدنی، صنعتی، استخر و فاضلاب) بایوساید مهمترین و غیرقابل جایگزین ترین ابزار برای کنترل میکروارگانیسم های بیماری زا و مزاحم است. در آب آشامیدنی شهری ایران، هیپوکلریت سدیم (وایتکس صنعتی) یا کلر گازی با غلظت 0.5 تا 2 ppm کلر آزاد به عنوان بایوساید اصلی استفاده می شود تا باکتری هایی مانند اشرشیا کلی، سالمونلا، ویبریو کلرا و ویروس های روده ای (انتروویروس، هپاتیت A) را نابود کند و تا انتهای شبکه توزیع، آب را ایمن نگه دارد. در سال های اخیر کلر دی اکسید و ازن هم در برخی شهرهای بزرگ (مانند تهران و اصفهان) به صورت ترکیبی یا جایگزین وارد شده اند؛ چون هم قدرت بالاتری در برابر کریپتوسپوریدیوم و ژیاردیا دارند و هم محصولات جانبی سرطان زا (تری هالومتان ها) کمتری تولید می کنند. در برج های خنک کننده پالایشگاه ها و نیروگاه ها نیز از ترکیب بایوسایدهای اکسیدکننده (هیپوکلریت یا کلر دی اکسید) به صورت شوک و بایوسایدهای غیراکسیدکننده (کوات های آمونیومی، ایزوتیازولینون یا THPS) به صورت مداوم استفاده می شود تا لژیونلا، باکتری های احیاکننده سولفات (SRB) و بیوفیلم را کنترل کنند.
در استخرهای شنا و جکوزی، رایج ترین بایوسایدها کلر (به صورت هیپوکلریت یا قرص TCCA)، بروم (BCDMH) و سیستم های اکسیژن فعال (پراکسید هیدروژن + نقره) هستند که همزمان باکتری، ویروس و قارچ را می کشند و برای جلوگیری از جلبک سبز و سیاه، سولفات مس یا پلی کوات به مقدار 0.5–1 ppm مس اضافه می شود. در تصفیه فاضلاب نیز قبل از تخلیه به رودخانه یا استفاده مجدد در کشاورزی، از پراکسید هیدروژن، اسید پرک استیک یا ازن برای کاهش بار میکروبی و حذف پاتوژنهای مقاوم استفاده می شود. به طور خلاصه، بدون استفاده هوشمندانه و چرخشی از بایوسایدها، هیچ سیستم تصفیه آبی نمی تواند استانداردهای بهداشتی WHO یا استاندارد ملی ایران (1053) را برآورده کند.
آب آشامیدنی شهری: کلر گازی، هیپوکلریت سدیم، کلرآمین، اوزون، کلر دی اکسید
در ایران تقریباً 100٪ شهرها از بایوساید تصفیه آب با هیپوکلریت یا کلر گازی ضدعفونی می کنند.
استخرهای شنا و جکوزی:
کلر (قرص، پودر، مایع)
بروم + کوات (سیستم بدون کلر)
سولفات مس + پلی کوات (ضدجلبک)
پراکسید هیدروژن + نقره (سیستم اکتیو اکسیژن)
برج های خنک کننده پالایشگاه، پتروشیمی و نیروگاه:
هیپوکلریت + کوات متناوب + ایزوتیازولینون یا DBNPA (برای کنترل لژیونلا و SRB)
2. کاربرد بایوساید در بیمارستان ها و مراکز درمانی
ضدعفونی سطح بالا و استریلیزاسیون:
بایوساید گلوتارآلدئید 2٪ (سایدکس)، ارتو-فتالآلدئید (سیدوفکس)، اسید پرک استیک، پراکسید هیدروژن پلاسما
ضدعفونی سریع سطوح:
الکل 70–80٪ + کوات، اسپری های آماده حاوی پراکسید هیدروژن شتاب دار
ضدعفونی دست:
الکل اتیلیک یا ایزوپروپیل 70٪ + گلیسیرین، کلرهگزیدین 4٪ (اسکراب جراحی)، ژل های الکلی
پوست و زخم:
پوویدون-آیودین (بتادین)، کلرهگزیدین 2٪ + الکل، نانوذرات نقره (آکتيكوت، سیلورسل)
3. کاربرد بایوساید در صنایع آرایشی، بهداشتی و شوینده
جلوگیری از رشد میکروب در محصول تا پایان تاریخ انقضا از کاربردهای آنها است.
شامپو، نرم کننده، لوسیون، کرم: کاتون (CMIT/MIT)، BIT، برونوپل، فنوکسی اتانول + ادتا
خمیردندان: معمولاً بدون نگهدارنده شیمیایی (به خاطر فلوراید)
صابون مایع و مایع ظرفشویی آنتی باکتریال: بنزالکونیوم کلراید یا تری کلوزان
4. کاربرد بایوساید در صنعت رنگ، پوشش های ساختمانی و چسب
رنگ های ساختمانی داخلی و خارجی: BIT، OIT، ترکیبات ایزوتیازولینون + فرمالدئید رهاکننده
رنگ های دریایی و ضدخزه کشتی: اکسید مس، پیرتیون روی، Sea-Nine 211، Medetomidine (جدید و سبز)
5. کاربرد بایوساید در کشاورزی و حفاظت از محصولات کشاورزی
قارچ کش های پس از برداشت (سیب زمینی، پیاز، مرکبات): ایمازالیل، تیابندازول
ضدعفونی بذر: تيرام، کاربندازیم، فلودیوکسونیل
علف کش و حشره کش مزرعه: گلیفوسیت، ایمیداکلوپرید، دلتامترین، کلرپیریفوس
6. کاربرد بایوساید در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی
جلوگیری از خوردگی میکروبی (MIC) در خطوط لوله و مخازن
مواد رایج: گلوتارآلدئید 25٪، THPS بایوساید (تتراكيس هيدروكسي متيل فسفونيوم سولفات)، کوات های دوگانه، ایزوتیازولینون
7. کاربرد بایوساید در صنایع غذایی و لبنی
شستشوی CIP خطوط تولید شیر، دوغ، آبمیوه: اسید پرک استیک + پراکسید هیدروژن
ضدکپک پنیر: ناتامایسین (پیماریسین)
نگهدارنده طبیعی: نایسین (از باکتری لاکتوباسیلوس)
8. کاربرد بایوساید در صنعت دام و طیور
ضدعفونی سالن مرغداری قبل از جوجه ریزی: فرمالین + پرمنگنات پتاسیم (گازدهی)، پراکسید هیدروژن + نقره، کوات + گلوتارآلدئید
پودر پای دام (ضدعفونی سم): سولفات مس، فرمالدئید، زینک اکساید
9. کاربرد بایوساید در صنایع کاغذ و خمیر کاغذ
thps بایوساید باعث جلوگیری از لجن میکروبی در آب گردشی ماشین کاغذ است.
مواد متناوب: DBNPA، برومونیتریل، ایزوتیازولینون، گلوتارآلدئید
10. کاربرد بایوساید در کنترل آفات شهری و خانگی
سمپاشی سوسک آلمانی: ایمیداکلوپرید، دلتامترین
موش کشی: برومادیولون، برودیفاکوم (قرص های موش کش آبی یا گندمی)
مگس کش: آزامتیفوس، سایپرمترین
11. کاربرد بایوساید در منسوجات و لباس های ضدمیکروب
جوراب ضدقارچ و ضدبو: نانوذرات نقره، PHMB، تری کلوزان
ملحفه و لباس اتاق عمل: کوات های سیلیکونی، نقره
12. کاربردهای خاص و جالب
لنز تماسی: محلول های حاوی PHMB یا پلی کوات
ضدعفونی هواپیما و قطار: پراکسید هیدروژن خشک (VHP)
ضدعفونی آمبولانس و سردخانه جسد: فرمالدئید + کوات
موزه و آرشیو (ضدکپک اسناد قدیمی): تیمول + ارتو-فنیل فنول
| رتبه | کاربرد | توضیحات | نوع بایوساید |
| 1 | تصفیه و ضدعفونی آب | • آب آشامیدنی شهری و روستایی • استخرهای شنا و جکوزی • برج های خنک کننده صنعتی •سیستم های آب گردشی (Cooling water) • تصفیه فاضلاب | هیپوکلریت، کلر دی اکسید، اوزون، کوات ها، سولفات مس، پلی کوات، بروم، پراکسید هیدروژن |
| 2 | بهداشت و درمان (پزشکی و بیمارستان) | ضدعفونی سطوح بحرانی و غیربحرانی • استریلیزاسیون ابزار جراحی • ضدعفونی دست جراح و پرستار • ضدعفونی آندوسکوپ و تجهیزات تنفسی | گلوتارآلدئید، OPA، پراکسید هیدروژن، الکل 70٪، کلرهگزیدین، کوات ها، یدوفورها |
| 3 | صنایع آرایشی و بهداشتی (نگهدارنده یا Preservative) | جلوگیری از رشد میکروب در شامپو، کرم، لوسیون، خمیردندان، صابون مایع و … | ایزوتیازولینون ها (CMIT/MIT)، پارابن ها (در حال حذف)، برونوپل، فنوکسی اتانول، بنزیل الکل، BIT |
| 4 | صنعت رنگ، پوشش و چسب | جلوگیری از رشد کپک و جلبک روی دیوار، رنگ های ساختمانی، چسب کاغذدیواری | ایزوتیازولینون ها BIT، OIT، برونوپل، ترکیبات فلزی (نقره، روی) |
| 5 | کشاورزی و حفاظت محصولات | • قارچ کش، علف کش، حشره کش مزرعه • ضدعفونی بذر • نگهدارنده سیلو و انبار | مانکوزب، گلیفوسیت، تریازول ها، پیرتروئیدها، کاربندازیم |
| 6 | صنعت نفت و گاز | جلوگیری از رشد باکتری های احیا کننده سولفات (SRB) در خطوط لوله و مخازن نفت | گلوتارآلدئید، THPS، کوات ها، ایزوتیازولینون ها |
| 7 | صنایع لبنی، نوشابه و غذایی | ضدعفونی خطوط • نگهدارنده مواد غذایی • ضدکپک نان و پنیر | پراکسید هیدروژن، اسید پرکاستیک، نایسین، ناتامایسین، سوربات پتاسیم |
| 8 | دامپروری و دامپزشکی | • ضدعفونی سالن مرغداری، گاوداری • پودر پای دام • ضدعفونی آبشخور | کلرهگزیدین، کوات ها، فرمالدئید (گاز)، پراکسید هیدروژن، یدوفورها |
| 9 | کاغذسازی و خمیر کاغذ | جلوگیری از رشد میکروب در خمیر کاغذ و آب گردشی | ایزوتیازولینون ها، برومونیتریل، DBNPA، گلوتارآلدئید | |
| 10 | ضدخزه کشتی و سازه های دریایی | رنگ های ضدخزه بدنه کشتی و سکوهای نفتی | سولفات مس، اکسید مس، پیرتیون روی، مواد آلی مانند Sea-Nine 211 |
| 11 | منسوجات و پارچه | پارچه های ضدمیکروب (جوراب، لباس ورزشی، ملحفه بیمارستان) | نانوذرات نقره، PHMB، تری کلوزان، کوات های سیلیکونی |
| 12 | کنترل آفات خانگی و شهری | سمپاشی سوسک، موریانه، موش، کک، کنه در خانه و شه | پیرتروئیدها، ایمیداکلوپرید، برومادیولون (موش) |
| 13 | بهداشت عمومی و کنترل بیماری های واگیر | کنترل حلزون حامل شیستوزومیاز، لارو پشه مالاریا، موش طاعون | نیکلوزامید، تمفوس، بای گونیل، رودنتی سایدها |
| 14 | محصولات خانگی | مایع ظرفشویی آنتی باکتریال، اسپری ضدعفونی کننده هوا، دستمال مرطوب | بنزالکونیوم کلراید، الکل، اسانس های گیاهی (تیمول) |
در ایران، رایج ترین بایوسایدهای مصرفی به ترتیب:
هیپوکلریت سدیم (وایتکس)، الکل اتیلیک 70٪، گلوتارآلدئید و OPA (بیمارستان)، کوات ها (بنزیل الکونیوم و DDAC)، سولفات مس (استخر و کشاورزی)، ایزوتیازولینون ها (رنگ و شوینده)، کلرهگزیدین و بتادین.
بایوساید و آنتی بیوتیک هر دو موادی هستند که میکروب یا موجودات زنده مضر را از بین می برند یا مهار می کنند، اما از نظر هدف، کاربرد، طیف اثر و نحوه استفاده کاملاً با هم فرق دارند. آنتی بیوتیک فقط و فقط برای درمان عفونت های باکتریایی داخل بدن انسان یا حیوان ساخته شده است. هدفش کشتن یا متوقف کردن باکتری های بیماری زا در خون، ریه، کلیه، پوست و … است.
بایوساید معمولاً طیف بسیار وسیعی دارد. مثلاً وایتکس هم باکتری می کشد، هم ویروس، هم قارچ، هم جلبک استخر را از بین می برد. گلوتارآلدئید هم ابزار جراحی را استریل می کند، هم در صنعت نفت باکتری های مضر لوله را می کشد. آنتی بیوتیک طیف خیلی محدودتری دارد. پنی سیلین فقط روی برخی باکتری های گرم مثبت اثر دارد، آموکسی سیلین روی تعداد بیشتری، ولی هیچ کدام روی ویروس (مثل سرماخوردگی)، قارچ (مثل کچلی) یا جلبک اثر ندارند.
بایوساید بیشتر شیمیایی و مصنوعی است: کلر، الکل، کوات های آمونیومی، گلوتارآلدئید، حشره کش های کشاورزی، سم موش و … (البته بعضی طبیعی هم هستند مثل نقره یا مس). آنتی بیوتیک در اصل از قارچ ها و باکتری های خاک کشف شد (مثل پنی سیلین از قارچ پنیسیلیوم) و امروزه بسیاری نیمه سنتزی یا کاملاً سنتزی هستند، ولی همچنان به عنوان «دارو» طبقه بندی می شوند.
بایوساید را هرگز نمی خوریم و نباید وارد بدن شود (مگر در موارد خیلی خاص و کنترل شده). اگر وایتکس یا سم حشره بخورید مسموم می شوید. آنتیبیوتیک را دقیقاً برای خوردن، تزریق یا مالیدن روی زخم می دهند و دوزش طوری تنظیم شده که برای انسان بی خطر باشد (البته با نسخه پزشک).
مقاومت به بایوسایدها خیلی خیلی سخت تر ایجاد می شود، چون مکانیسمشان معمولاً تخریبی و فیزیکی-شیمیایی است (مثل سوراخ کردن غشا یا سوزاندن پروتئین). مقاومت به آنتی بیوتیک ها به راحتی و خیلی سریع ایجاد می شود، چون مکانیسمشان اختصاصی و قابل دور زدن توسط باکتری است (مثلاً تولید آنزیم بتالاکتاماز).
بایوسایدها (زیست کش ها یا مواد ضدمیکروبی) در ایران به عنوان موادی شیمیایی یا بیولوژیکی که برای کنترل، مهار یا نابودی موجودات زنده مضر (مانند باکتری ها، قارچ ها، جلبک ها و حشرات) استفاده می شوند، تحت مقررات خاصی قرار دارند.
این مقررات عمدتاً بر پایه حفاظت از سلامت عمومی، محیط زیست و ایمنی مصرف کننده تدوین شده اند و توسط نهادهای دولتی نظارت می شوند. بر اساس اطلاعات به روز تا نوامبر 2025، مقررات بایوسایدها در ایران ترکیبی از قوانین ملی، استانداردهای بین المللی (مانند الگوگیری از BPR اتحادیه اروپا) و تعهدات بین المللی است.
1. نهادهای مسئول نظارت و صدور مجوز
سازمان غذا و دارو (IFDA – Iran Food and Drug Administration): زیرمجموعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، اصلی ترین نهاد مسئول برای بایوسایدها در حوزه های غذایی، دارویی، آرایشی-بهداشتی، ضدعفونی کننده ها و محصولات پزشکی است. این سازمان مسئول صدور پروانه ساخت، واردات، توزیع و نظارت بر کیفیت است. برای مثال، بایوسایدها در محصولات آرایشی (مانند نگهدارنده های ضدمیکروبی) یا ضدعفونی کننده های پزشکی باید از IFDA مجوز دریافت کنند.
سازمان حفظ نباتات کشور (PPO – Plant Protection Organization): وابسته به وزارت جهاد کشاورزی، مسئول بایوسایدها در حوزه کشاورزی، مانند حشره کش ها، قارچ کش ها و علف کش های میکروبی (مانند microbial insecticides). ثبت و واردات این محصولات بر اساس “قانون حفاظت نباتات مصوب 1346” انجام می شود. PPO هیئت نظارت بر سموم را برای بررسی کارایی، ایمنی و اثرات زیست محیطی اداره می کند.
سازمان حفاظت محیط زیست: نظارت بر اثرات زیست محیطی بایوسایدها، به ویژه در صنایع نفت، گاز، تصفیه آب و کشاورزی. این سازمان استانداردهای انتشار آلاینده ها (مانند باقیمانده های بایوسایدها در آب و خاک) را تعیین می کند و بر اساس “قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوب 1353” عمل می کند.
سایر نهادها: وزارت صنعت، معدن و تجارت (برای بایوسایدها صنعتی مانند در رنگ ها و پوشش ها) و وزارت نفت (برای کاربرد در حفاری و استخراج).
2. قوانین و مقررات اصلی
قانون حفاظت نباتات (مصوب 1346، با اصلاحات بعدی): پایه اصلی برای بایوسایدها کشاورزی. واردات، تولید و ثبت محصولات باید توسط PPO تأیید شود. شامل الزام به آزمایش کارایی، سمیت و اثرات زیستمحیطی. برای بایوسایدها میکروبی (مانند حشره کش های بیولوژیک بر پایه Beauveria bassiana)، ثبت اضافی از IFDA لازم است.
آییننامه اجرایی مواد 5 و 9 قانون مواد خوردنی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی (مصوب 1347): برای بایوسایدها در محصولات غذایی، آرایشی و بهداشتی. حداکثر مجاز غلظت ها (مانند ایزوتیازولینون ها در شامپوها تا 15 ppm) و برچسب گذاری اجباری را تعیین می کند. IFDA مسئول نظارت است.
قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست (مصوب 1353، اصلاح 1380): بایوسایدها را به عنوان آلاینده های شیمیایی طبقه بندی می کند. الزام به ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) قبل از تولید یا واردات و ممنوعیت مواد با سمیت بالا (مانند پاراکوات در برخی موارد).
مقررات ضدعفونی کننده ها و محصولات پزشکی: بر اساس “دستورالعمل های GMP (Good Manufacturing Practice)” IFDA، بایوسایدها در ضدعفونی کننده ها (مانند گلوتارآلدئید) باید استانداردهای استریلیزاسیون را پاس کنند. از سال 1399 (به دلیل کرونا)، نظارت بر بایوسایدها افزایش یافته و واردات مواد اکسیدکننده (مانند پراکسید هیدروژن) تسهیل شده است.
تعهدات بینالمللی: ایران عضو کنوانسیون های CWC (ممنوعیت سلاح های شیمیایی) و BWC (ممنوعیت سلاح های بیولوژیک) است، که بر بایوسایدها دوگانه کاربرد (مانند در صنایع نفت) نظارت دارد. الگوگیری از BPR اتحادیه اروپا (Regulation 528/2012) برای ثبت مواد فعال.
3. فرآیند ثبت و مجوزدهی
ثبت در PPO (برای کشاورزی): ارائه داده های کارایی، سمیت (LD50)، اثرات زیست محیطی و برچسب گذاری. زمان تقریبی: 6-12 ماه. محصولات ثبت شده شامل ناتامایسین (ضدکپک) و Bacillus thuringiensis (حشره کش بیولوژیک).
ثبت در IFDA (برای بهداشتی/غذایی): از طریق سامانه TTAC (سامانه رهگیری و کنترل اصالت کالا). شامل آزمایش های آزمایشگاهی، ارزیابی ریسک و صدور IRC (شناسه رهگیری). برای بایوسایدها وارداتی، گواهی COA (Certificate of Analysis) لازم است.
نظارت پس از بازار: بازرسی های دوره ای، تست های باقیمانده و گزارش عوارض. تخلفات (مانند استفاده بیش از حد) جریمه تا 500 میلیون ریال یا تعطیلی واحد را در پی دارد.
واردات: نیاز به مجوز IFDA یا PPO، با اولویت مواد کم سمیت. از سال 1400، واردات بایوسایدها سبز (طبیعی) تشویق شده.
4. محدودیت ها و استانداردهای کلیدی
غلظت های مجاز:
ایزوتیازولینون ها (CMIT/MIT): حداکثر 15 ppm در محصولات آرایشی (مشابه اروپا).
هیپوکلریت سدیم: 0.5-2 ppm در آب آشامیدنی.
فرمالدئید: 0.2% در آرایشی، ممنوع در برخی محصولات غذایی.
تری کلوزان: ممنوع در صابون ها و خمیردندان از 1398 (هماهنگ با FDA آمریکا).
ممنوعیت ها: مواد سرطان زا مانند برخی هالوژن دارها (بر اساس لیست IFDA). بایوسایدها در صنایع نفت (مانند THPS) باید EIA محیطی داشته باشند.
برچسب گذاری: اجباری شامل نام ماده فعال، خطرات (GHS)، دستورالعمل استفاده و نمادهای هشدار. ممنوعیت ادعاهای گمراه کننده مانند “100% طبیعی” بدون اثبات.
چالش ها: مقاومت میکروبی، قاچاق محصولات غیراستاندارد و کمبود داده های محلی. از 1404، برنامه ملی برای بایوسایدها سبز (بیولوژیک) اجرا می شود.
5. تغییرات اخیر (تا 2025)
افزایش نظارت بر بایوسایدها در صنایع نفت و گاز به دلیل تحریم ها و تمرکز بر تولید داخلی (مانند TCIDE series).
هماهنگی با WHO برای استانداردهای ضدعفونی (پس از کرونا).
ممنوعیت تدریجی پارابن های بلندزنجیر در آرایشی از 1403.
اگر قصد خرید بایوساید با کیفیت بالا و تضمین اصالت دارید، شرکت آرکا شیمی گستر سپیدار یکی از معتبرترین واردکنندگان و تأمین کنندگان مواد اولیه شیمیایی در ایران است که انواع بایوسایدهای صنعتی و بهداشتی از جمله ایزوتیازولینون ها (CMIT/MIT و BIT)، بنزآلکونیوم کلراید، گلوتارآلدئید، پراکسید هیدروژن شتاب دار، اسید پرک استیک، PHMB، نانوذرات نقره، برونوپل و ناتامایسین را با گریدهای وارداتی و داخلی، همراه با برگه آنالیز و مجوزهای لازم سازمان غذا و دارو و سازمان حفظ نباتات ارائه می دهد.
آرکا شیمی گستر سپیدار با امکان تأمین در تناژهای مختلف و ارائه مشاوره فنی دقیق، بهترین گزینه برای کارخانجات تولید رنگ، شوینده، لوازم آرایشی، ضدعفونی کننده های بیمارستانی و صنایع تصفیه آب محسوب می شود. برای استعلام قیمت روز و دریافت نمونه، کافی است با این شرکت تماس بگیرید.
سوالات متداول
1. بایوساید چیست؟
هر ماده ای که میکروب، ویروس، قارچ، جلبک، حشره یا حتی موش را بکشد یا رشدش را متوقف کند، بایوساید نام دارد (مثل وایتکس، بتادین، سم حشره).
2. تفاوت بایوساید با آنتی بیوتیک چیست؟
آنتی بیوتیک فقط باکتری را داخل بدن انسان درمان می کند؛ بایوساید همه موجودات مضر را در محیط بیرون (آب، شامپو، بیمارستان، مزرعه) از بین می برد.
3. کدام بایوساید برای ضدعفونی آب آشامیدنی استفاده می شود؟
در ایران عمدتاً هیپوکلریت سدیم (وایتکس صنعتی) و در شهرهای بزرگ کلر دی اکسید و اوزون.
4. آیا بایوساید برای انسان خطرناک است؟
در غلظت مجاز و استفاده صحیح خیر؛ اما در غلظت بالا یا خوردن آن سمی و خطرناک است.
5. بهترین بایوساید برای استخر کدام است؟
کلر (قرص یا پودر) + سولفات مس یا پلی کوات برای ضدجلبک؛ سیستم بروم و اکسیژن فعال هم عالی و بدون بوی کلر هستند.
6. چرا در شامپو و کرم بایوساید می ریزند؟
برای جلوگیری از کپک زدن و رشد میکروب داخل محصول تا آخر تاریخ انقضا (معمولاً ایزوتیازولینون یا BIT به مقدار چند ppm).
7. کدام بایوساید در بیمارستان برای استریل کردن ابزار استفاده می شود؟
گلوتارآلدئید 2٪، ارتو-فتالآلدئید (OPA) و اسید پرک استیک.
8. آیا نانو نقره هم بایوساید است؟
بله، یکی از قوی ترین و ایمن ترین بایوسایدها برای بانداژ، جوراب ضدقارچ و اسپری های ضدعفونی.
9. بایوساید سبز یعنی چه؟
بایوسایدهای طبیعی یا کم خطر مثل پراکسید هیدروژن، ناتامایسین، نایسین و اسانس های گیاهی که به محیط زیست آسیب کمتری می زنند.
